منطقه قفقاز دوباره دچار چالش میشود
با در نظر گرفتن آنچه در قفقاز میگذرد، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در باره منطقه قفقاز نیازمند فعالیت و درایت بسیار است.
با وجودی که قفقاز از مسیر های اصلی جاده ابریشم هم در دوره باستانی و هم ابتکار کمربند و راه چین بدور و در حاشیه قرار دارد، سران کشورهای قفقاز جنوبی سعی دارند به نحوی خود را در این ایده و ابتکار شریک سازند. اگرچه از سالهای 1993 به بعد و با معرفی کریدور حمل و نقل «تراسکا» که اروپا را از طریق دریای سیاه-قفقاز(قلمرو جمهوری های گرجستان و آذربایجان) در بندر باکو به دریای خزر متصل و با حمل دریایی به بندر ترکمنباشی در ترکمستان متصل و از آنجا از طریق زمینی(ریلی و جاده ای) به آسیا و چین متصل می کند، ولی در ابتکار کمربند و راه چین، بیشتر «کریدور اوراسیا» بکار گرفته می شد که مستقیما و با گذر از مسیری امن چین را از طریق روسیه و بلاروس به لهستان و از آنجا به آلمان و اروپای غربی متصل می کرد.
این مسیر تا پیش از حمله نظامی روسیه به اوکراین مورد استفاده چین برای ارتباط با اروپا قرار می گرفت. کریدور جایگزین، «کریدور اقتصادی چین-آسیای مرکزی-آسیای غربی» بود که با گذر از ایران چین را به اروپا متصل می کند ولی به سبب تحریمهای غرب علیه ایران و با وجود همکاری ایران با چین در چارچوب مشارکت راهبردی 25 ساله و آمادگی ایران برای همکاری با چین در چارچوب «ابتکار کمربند -راه» هنوز ایران به طور جدی در شبکه راههای ارتباطی جاده ابریشم به بازی گرفته نمی شود و راههای پرپیچ و خم و ناهموار قفقاز با سیستمهای حمل و نقلی چند وجهی مورد توجه قرار می گیرد.
دولت پاشینیان که پس از شکست از جمهوری آذربایجان در جنگ سال 2020 در تلاطم برقراری صلح در چارچوبهای پیشنهادی متعدد گاهی به این و گاهی به آنسو در نوسان است، پس از کشمکشهای فراوان و مخالفت با کریدو به اصطلاح «زنگه زور» در چارچوب موافقتنامه آتش بس، مخالفت خود را در برپایی این کریدور رسما اعلام کرد.زیرا عدم تضمین امنیت ارامنه و نگهداری دالان لاچین برای ارتباط زمینی ارامنه قره باغ با ارمنستان از سوی روسیه، ارمنستان از روسیه رویگردان شده است و کریدور زنگه زور را منتفی می داند.
در این برهه «کریدور ارس» که با گذر از ایران ارتباط نخجوان با خاک اصلی جمهوری آذربایجان را امکان پذیر می سازد(همان مسیری که از آغاز جنگ قره باغ در اواخر دوره شوروی این دو بخش را از طریق خاک ایران به هم متصل می سازد) مطرح و مورد موافقت قرار گرفت. دولت پاشینیان که در معادله چند مجهولی قطع یا ادامه روابط با روسیه گرفتار است، در داخل و خارج با فشارهایی روبروست. علیرغم نیاز به روابط نزدیک با ایران، با این پیشنهاد در صدد خنثی کردن کریدور ارس است. ارمنستان با برقراری روابط نزدیک با فرانسه و دریافت تسلیحات از هندوستان در صدد کنار گذاشتن روسیه و ایران از معادلات خود است.
با این وجود به سبب سردرگمی در سیاست خارجی، دولت پاشینیان با ارائه این طرح می خواهد خود را از یک کشور کوچک محصور در خشکی، به چهارراهی ارتباطی تبدیل کند، در حالی که از نظر جغرافیایی و زیر ساختهای جاده ای و ریلی ناتوان است. شاید به همین دلیل می کوشد با جذب سرمایه گذاری با دو دولت در همسایگی شرق و غرب خود، به روسیه و ایران نشان دهد که قدرت چانه زنی بسیار دارد و همکاری با جمهوری آذربایجان و ترکیه و جلب مشاکت فرانسه در راستای ساختارهای یورو آتلانتیکی می تواند به بحران مشروعیت دولت ارمنستان کمک کند. اجلاس بین المللی جاده ابریشم در سطحی وسیع اوایل آبان ماه در تفلیس پایتخت گرجستان برگزار شد. در این اجلاس تمرکز بر «کریدور میانی»برای جاده ابریشم بود که اروپا را به چین متصل می کند.
طرح «چهار راه صلح» پاشینیان به جمهوری آذربایجان و ترکیه پیشنهاد می کند که مرزهای زمینی خود را بازگشایی کنند و از طریق چندین مسیر که از ارمنستان می گذرد به یکدیگر متصل شوند. در این طرح ارمنستان بر حفظ تمامیت ارضی طرفین تاکید دارد، موردی که در بحث کریدور زنگه زور، جمهوری آذربایجان و ترکیه بر مالکیت آن اصرار می ورزند و ارمنستان از بیم تجزیه کشور و قطع ارتباط با ایران، نگران است. در حالی که معاهده صلح با جمهوری آذربایجان امضا نشده و مرزهای زمینی با ترکیه و آذربایجان هنوز بسته هستند.
او ضمن تاکید بر ضرورت صلح ، اجزای اصلی این ابتکار از جمله زیرساخت های جاده، خطوط لوله نفت و انتقال نیرو را نیز مطرح کرده است که در عمل هیچکدام از این زیرساختها موجود نیست و وضع موجود آن کاستی های زیادی دارد که نیاز به سرمایه گذاری زیرساختی دارد که نه خود توان تامین دارد و نه سرمایه گذاری حاضر به اقدام است.
پس از بازپس گیری قره باغ توسط آذربایجان، ایروان مشغول یافتن شرکای جدید است، زیرا این کشور از روسیه، متحد سنتی خود ناراضی است و ادعا می کند که مسکو حمایت مورد انتظار را ارائه نکرده است.از دیگر کشورهای قفقاز، گرجستان نیز علاقه مند به ایفای نقش بیشتر در چارچوب جاده ابریشم است. کریدور بسیار فعال «تراسکا» از دالانی می گذر که عمده مسیر آن در جهتی غربی -شرقی در قلمرو گرجستان قرار دارد و ارتباط جاده ای و ریلی و نیز خطوطلوله انتقال نفت و گاز دریای خزر به ترکیه از این مسیر عبور می کند و به همین سبب گرجستان را به بازیگری استراتژیک تبدیل می کند.
از مدتها قبل گرجستان در زمینه جاده ابریشم و معرفی اهمیت استراتژیک خود فعالیت دارد ولی اشغال نظامی دو بخش از این کشور توسط روسیه در شمال در همسایگی با روسیه و غرب کشور در دریای سیاه، این کشور را با دشواری تمامیت ارضی روبرو کرده است. مادامی که این وضعیت ادامه دارد امکان ثبات در قفقاز فراهم نمی شود.
در اجلاس یاد شده گاریبا شویلی، نخست وزیر گرجستان نیز بار دیگر آمادگی خود را برای همکاری با ارمنستان و جمهوری آذربایجان به منظور برقراری صلح پایدار در قفقاز جنوبی ابراز کرد. بنا به اظهارات او گرجستان با جمهوری آذربایجان و قزاقستان همکاری نزدیکی دارد تا با تقویت زیرساخت ها، مسیر حمل و نقل شرق به غرب را بهبود بخشند.
سه کشور، سرمایه گذاری مشترکی به نام کریدور میانی چند وجهی امضا کرده اند که هدف آن تقویت حمل و نقل کانتینری در طول کریدور است. این مشارکت بر تامین قطارهای جدید، ارائه خدمات کارآمد به صاحبان محموله و ساده کردن فرآیندها با پیروی از «اصل یک پنجره» تمرکز دارد.با در نظر گرفتن آنچه در قفقاز می گذرد، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در باره منطقه قفقاز نیازمند فعالیت و درایت بسیار است.