درهای مخزن باز شد/ گزارشی از یک مکان ممنوعه
گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران، یکی از ارزشمندترین مجموعه‌های هنری در ایران و خاورمیانه که آثاری از بزرگ‌ترین هنرمندان مدرن و معاصر جهان را در خود جای داده است. بازدید از گنجینه این موزه سفری به دنیای هنر است که شاهکارهایی از پیکاسو، موندریان، جکسون پولاک و بسیاری دیگر از بزرگان هنر را به نمایش می‌گذارد. این گنجینه بی‌نظیر، نه‌تنها نمایانگر تحولات هنری قرن بیستم است که پلی میان هنر ایران و جهان معاصر می‌سازد.
به گزارش 24 آنلاین، آثار گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران از جمله مجموعه‌های کم مثل و مانند است. این موزه ارزشمند که به خودی خود نیز اثر هنری محسوب می‌شود، سال ۱۳۵۶ افتتاح شده و از آن زمان تا به حال آثار هنر نوین جهان در آن نگهداری شده است.
موزه هنرهای معاصر تهران با گنجینه ارزشمند خود، یکی از مراکز مهمِ هنری است؛ چرا که از بعضی مهمترین و البته گران‌ترین آثار هنری در سطح ایران و خاورمیانه نگهداری می‌کند. این آثار که اغلب در دهه ۱۳۵۰ جمع‌آوری و انتخاب شده‌اند، نه تنها از نظر هنری که به لحاظ تاریخی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.
بخش قابل توجهی از آثار این گنجینه در دهه ۵۰ شمسی با نظارتِ مشاوران هنری برجسته در قالبِ مجموعه‌ای از هنر مدرن جهانی گردآوری شد. بر همین اساس، آن زمان برای گردآوری مجموعه‌ای از آثار فاخر و معرفی آن‌ها در ایران آثاری از بزرگ‌ترین هنرمندان معاصر همچون پابلو پیکاسو، سالوادور دالی، مارک روتکو، جکسون پولاک و فرانسیس بیکن خریداری شد.
مهمترین دلیل شهرت این موزه یعنی گنجینه غنی و بی‌نظیر هنر مدرن و معاصرش که با آثاری از هنرمندان مطرح بین‌المللی و ایرانی پر شده، در مکانی به اسم مخزن نگهداری می‌شود. مخزن، که چندین متر زیرزمین قرار گرفته و دسترسی به آن برای معدود افرادی فراهم شده، محل نگهداری از گنجنیه موزه هنرهای معاصر است. این مکان، محلِ نگهداریِ آثار مهم نقاشی، مجسمه‌سازی، هنرهای مفهومی و بعضی اسنادِ مرتبط است. مخزن موزه هنرهای معاصر تهران از سال‌های دهه ۵۰ خانه آثاری گفته و ناگفته است.
مانند تمامی گنجینه‌های مهم دنیا بازدید از گنجینه این موزه به‌سادگی میسر نمی‌شود، با این حال بازدید چند گروه از خبرنگاران با هماهنگی محمد خراسانی‌زاده، سرپرستِ موزه بدون بروکراسی‌های ویژه صورت گرفت و تنها بعد از اتمام بازدید، نام هر کدام از بازدیدکنندگان، بر برگه‌هایی ثبت و ضبط شد.
ساختمان موزه هنرهای معاصر که از نمونه‌های معماری نوین در ایران به شمار می‌رود دارای دو بخش کلی است که از فضاهای بسته و حیاط میانی تشکیل شده؛ در میانه این موزه رمپی قرار گرفته که در پایان شیبِ آن، ادامه راه ممنوع است. گنجینه موزه دقیقا همین‌جاست و داستانِ این موزه نیز از همین‌جاست که ادامه پیدا می‌کند. سالن‌هایی مستطیل‌شکل که گرچه مانند ساختمانِ بالای سرشان، تودرتو نیستند اما لایه به لایه گنجینه‌ای عظیم را در خود جای دادند.
گنجینه موزه اما جهان دیگری است. جهان زیرزمینی که پیچِ میانی بنا، حواسِ هر بازدیدکننده‌ای را به آن پرت کرده و به ناگاه مخاطب را به سوی رفتن به آن سُر می‌دهد؛ آنچنان که انگار هسته سرد این موزه، دارای کششی شدید است.
ریل‌ها لایه‌های درونی، هسته موزه هنرهای معاصر را تشکیل داده‌اند. هسته‌ای سرد و گیرا که گویی زمان در آن ایستاده است. ریل‌ها با فواصل اندک، فضای داخلی گنجینه را شکل می‌دهند. بر زمین و سقف جای گرفتند و صدای بیرون کشیدنشان تنها صدایی است که در گنجینه طنین‌انداز می‌شود؛ به طوری که اصوات دیگر، همانند صدای همهمه شعفناک بازدیدکنندگان گم و پنهان می‌شود.
خانه صامتِ شده خانه آثاری که بی اختیار ابتدا به ممنوعه‌هایشان می‌اندیشیم؛ «نقاش و مدلشِ» پیکاسو، «لته‌ی میانیِ» اثر بیکن و گابریل با پیراهن باز. این فضا با حداقل رطوبت، دمای تنظیم شده و تقریباً ثابت، زمان را میان ریل‌ها نگه داشته است.
موزه هنرهای معاصر به لحاظ نگهداری از آثاری در سبک‌های متفاوت، از جمله ۱۰ موزه برتر دنیاست؛ آثاری که بخش قابل توجهی از آن‌ها از سال ۱۸۵۰ تا ۱۹۷۶ خلق شدند. اغلب این آثار در دهه ۵۰ خریداری شده و بعضی از آن‌ها نیز از جمله آثار اهدایی هستند.
اهدای آثار یکی از بخش‌های مهمی است که علاوه بر خرید آثار، به غنای موزه‌های جهان افزوده است. اهدای آثار اغلب از سوی هنرمندان، مجموعه‌داران و دوست‌داران هنر صورت می‌گیرد.
مدیر روابط عمومی موزه هنرهای معاصر می‌گوید با احتساب آثاری که چندی قبل از سوی خانواده دکتر ناصری و منیژه میرعمادی به موزه اهدا شد ـ با ارزش حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیارد تومان ـ حال حدود ۴ هزار اثر از هنرمندان ایران و جهان در گنجینه موزه هنرهای معاصر نگهداری می‌شود. نزدیک به ۱۷۰۰ اثر از مجموعِ آثار گنجینه، از هنرمندان اروپا و آمریکاست.
البته قبول آثار اهدایی از سوی موزه نیز دارای مراحل خاصی است که از جمله یکی از مهمترین بخش‌های آن بررسی و کارشناسی آثار است. اهدای آثار به موزه هنرهای معاصر تهران علاوه بر افزایش تعداد گنجینه، نقش مهمی را در انتقال ارزش‌های هنری به نسل‌های بعدی ایفا خواهد کرد.
گرچه که گفته می‌شود در یک سال گذشته از سال ۱۴۰۲ تا کنون اثری برای نگهداری در گنجینه موزه‌هنرهای معاصر خریداری و به گنجینه اضافه نشده، حین بازدید خبرنگاران از گنجینه مبحثی درباره کارشناسی آثار اهدایی به موزه هنرهای معاصر تهران مطرح می‌شود. علاقه هنرمندان به نگهداری اثرشان در گنجینه موزه با توجه به جایگاه و ماهیت موزه هنرهای معاصر طبیعی است؛ این در حالی است که بسیاری از آثار اهدایی به مهمترین موزه در خاورمیانه، واجد شرایط لازم برای نگهداری در موزه هنرهای معاصر نیستند.
حسن نوفرستی، مدیر باسابقه روابط عمومی در موزه هنرهای معاصر می‌گوید: برای افزودن اثر به گنجینه موزه حتما باید از هنرمندان پیشکسوت و صاحب‌نظران برای قبول اثر نظر کارشناسی دریافت شود. طبیعی است که بسیاری دوست دارند آثار خود را به موزه هدیه کنند اما اگر اثری برای گنجینه گرفته شود، حتما به اهداکننده مدرک و سندی داده می‌شود. این آثار حتما کارشناسی شده‌اند. در حال حاضر تعداد آثار معمولی که واجد شرایط نیستند و در موزه باقی مانده‌اند کم نیست. این آثار یا مرتبط با نمایشگاه‌های برگزار شده است یا جشنواره فجر و ... که باید به صاحبان خود بازگردانده شود. گاهی هم بعضی هنرمندان برای دریافت اثرشان برنمی‌گردند و تصور می‌کنند که می‌توان گفت حالا اثرشان در موزه هنرهای معاصر است!
آثار این گنجینه که بخش قابل توجهی از آن خریداری شده، در دهه ۵۰ با کارشناسی دقیق انتخاب شده است. تیمی با حضور هنرمندانی همچون لیلی متین دفتری، آیدین اغداشلو و... با نگاهی بسیار دقیق و کارشناسانه به بررسی این آثار پرداختند؛ به طوری که بعضی از آثارِ این گنجینه گران‌ترین و بهترین اثرِ یک هنرمندِ نامدار است.
گران‌قیمت‌ترین اثر این موزه، اثری از جکسون پولاک است که در حقیقت به عنوان بهترین اثر این هنرمند نیز شناخته می‌شود. بر اساس قیمتِ دیگر آثار او که البته در رده‌هایی پایین‌تر قرار دارند، قیمت این اثر بیش از ۶۰۰ یا ۷۰۰ میلیون دلار تخمین زده می‌شود.
این اثر جکسون پولاک سال ۹۱ به نمایشگاهی در ژاپن امانت‌سپاری شد که رفت و سپس برگشت؛ این اثر آن زمان به قیمت ۲۵۰ میلیون دلار بیمه شده بود.
جکسون پولاک از تاثیرگذارترین هنرمندان قرن بیستم و پیشگامان جنبش اکسپرسیونیسم انتزاعی در آمریکا بود. تکنیک خاص او «Drip painting» است که حالا شهرت جهانی پیدا کرده است. در این روش پولاک بوم نقاشی را روی زمین قرار داده و با پاشیدن یا چکاندن رنگ از بالا تصاویری انتزاعی خلق می‌کرد. بعضی پژوهشگران می‌گویند که این شیوه به نوعی بازتاب دهنده دوران پس از جنگ جهانی دوم و تحولات اجتماعی و فرهنگی آن زمان نیز بود.
شاید جالب باشد بدانید تمامی این آثار، در دهه ۵۰ به گنجینه اضافه نشدند؛ بعد از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ نیز تعدادی اثر به موزه اضافه شد که گفته می‌شود که اغلب این آثار صرفا اهدایی‌اند و بابت آن‌ها مبلغی پرداخت نشده است.
آثار اهدایی برای ورود به گنجینه موزه مراحل متفاوتی را طی می‌کنند که به طور کلی شامل ارزیابی اولیه، تصویب و ثبت و مستندسازی آن است.
نوفرستی ـ مدیر روابط عمومی موزه هنرهای معاصر ـ می‌افزاید: به عنوان مثال سفارت مکزیک حدود ۶۰ اثر چاپی از هنرمندان خود را به موزه هنرهای معاصر اهدا کرد. بعضی هنرمندان که طی سال‌ها در موزه هنرهای معاصر نمایشگاه داشتند هم گاهی آثار خود را به موزه هنرهای معاصر اهدا کردند. بعضی آثارِ اهدایی نیز گاه از سوی هنردوستان بوده است؛ مثلا یک هنردوست آمریکایی یک مجموعه بسیار عالی از هنرمندان خارجی داشت که اثری از جورج براک را به موزه هدیه کرد.
ژرژ براک نقاش و مجسمه‌ساز فرانسوی و از جمله هنرمندان جنبش کوبیسم در اوایل قرن بیستم است. او همراه با پابلو پیکاسو کوبیسم را توسعه داد. او همچنین تکنیک کولاژ را نیز استفاده کرد و با چسباندن تکه‌های کاغذ، چوب و... به بافت و عمق جدیدی از اثر دست پیدا کرد.
در فضای لایه لایه گنجینه که هر کدام از بخش‌های آن دریچه جدیدی را باز می‌کند، جمع‌آوری آثار تنها بخش مورد توجه نیست. نگهداری از آثار گنجینه نیازمند شرایط خاصی است که در تمامی موزه‌های دنیا دارای قوانین و استانداردهای تقریبا مشترک است. این قوانین با هدف حفظ و حفاظت از آثار در برابر آسیب‌های فیزیکی، شیمیایی و محیطی تدوین شدند و یک ویژگی از آثار هنری معاصر نیز بر اهمیت رعایت این قوانین اضافه کرده است. در خلق آثار هنری معاصر گاه از مواد نو و تکنیک‌های غیرسنتی استفاده شده که به همین سبب موجب آسیب پذیری هر چه بیشتر بعضی از آن‌ها می‌شود؛ با این حال کنترل شرایط محیطی، شامل تنظیم دما، رطوبت و نور از جمله اقداماتی است که روند فرسودگی آثار و نیاز آن‌ها به ترمیم و مرمت را کاهش می‌دهد. دمای محیط گنجینه‌ها به طور معمول باید بین ۱۸ تا ۲۲ درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی باید بین ۴۵ تا ۵۵ درصد نگه داشته شود. این فاکتورها موجب شده تا از تغییرات ناگهانی و آسیب به مواد حساس جلوگیری شود.
برای مرمت آثار رسم این است که مرمت هر اثر با مشورت شخص هنرمند انجام شود یا اگر هنرمند امکانش را نداشت هنرمند دیگری را معرفی و توصیه کند.
البته خالقان بسیاری از آثار گنجینه موزه هنرهای معاصر سال‌هاست که درگذشتند؛ در این شرایط برای مرمت یا تغییر شرایط نگهداری هر اثر باید با بنیادِ رسمی هر هنرمند مشورت شود تا اقدامات مورد نیاز بر اساس استانداردها صورت گیرد.
به عنوان مثال تغییر مکان مجسمه‌های آلبرتو جاکومتی در سال‌های گذشته با مشورت موسسه بیلر صورت گرفت.
متولیان موزه می‌گویند در سال‌های گذشته آثار گنجینه نیاز به مرمت نداشتند؛ البته میان گفت‌وگوهای خبرنگاران با راهنمایان این بازدید، موضوع مجسمه چهارمتری مرد نی‌لبک‌زن یکی از مشهورترین آثار بهمن محصص مطرح می‌شود که سال ۱۳۵۳ در محوطه تئاتر شهر تهران نصب شد. گفته می‌شود این مجسمه که در محوطه تئاتر شهر آسیب دید، بار دیگر زمان مدیریت حبیب‌الله صادقی ـ مدیریت وقتِ موزه هنرهای معاصر تهران ـ به گنجینه منتقل شد و قرار بود که بهمن محصص شخصی را هم برای مرمت آن معرفی کند اما این امر محقق نشد و حالا نیز این مجسمه یکی از استثنایی‌ترین آثار محصص که برگرفته از شخصیت اسطوره‌ای «فائون» رومی یا «ساتیر» یونانی است، در موزه هنرهای معاصر نگهداری می‌شود.
بعد از انقلاب اسلامی، مجسمه نی‌لبک زن پس از تحویل به دفتر هنرهای تجسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به موزه هنرهای معاصر تهران منتقل شد. سرپرست موزه هنرهای معاصر تهران در مصاحبه‌ای در آذر ۱۳۸۶ به خبرنگار بخش هنرهای تجسمی ایسنا اعلام کرده بود که «با انعقاد قرارداد و توافق میان اداره کل هنرهای نمایشی و اداره کل هنرهای تجسمی، این مجسمه که از مجموعه تئاتر شهر به دفتر هنرهای تجسمی تحویل داده شده بود، برای مرمت و نصب در محوطه موزه هنرهای معاصر تهران به کارگاه سپرده شده است.»
این مجسمه سال‌ها پیش به کارگاه دکور تئاتر شهر منتقل شده و قرار بوده پس از مرمت، دوباره در فضای این مجموعه قرار بگیرد اما گویا بعد از شروع مراحل بازسازهای مجموعه تئاتر شهر، این مجسمه به فضای زیر سن تالار اصلی منتقل شده بود.
این اثر حالا در بخش حجمی نگهداری می‌شود که به دلیل ماهیت آثار تقریبا شلوغ و بدون نظم است؛ مثل مجسمه‌ای از محمد علی کلی و جو فریزیر است که فریزر خوابیده بر زمین و کلی ایستاده است. این دو مجسمه با فاصله تقریبا چند متری از یکدیگر، هر کدام با توجه به حجم خود برای جلوگیری از آسیب دیدگی‌های احتمالی نگهداری می‌شود.
احسان‌الله عباسی ـ امین اموال گنجینه ـ در پاسخ به ایسنا درباره آثاری که در حال حاضر امانت سپاری شده است نیز گفت: در حال حاضر یک اثرِ رسم از مرحوم کلانتری به دفتر وزیر امانت سپاری شده که پیگیر بازگرداندن آن هستیم.
سپس با توجه به نگهداری این اثر در اتاق جلسات به این نکته هم اشاره شد که شرایط نگهداری استاندارد نیست و آثار گنجینه در دما و رطوبت خاصی نگهداری می‌شوند.
در ادامه صحبت از اثر محمود فرشچیان شد که در زمان خود بابت خریدش دلار پرداخت شده اما حالا که چند سالی است به موزه فرشچیان در کاخ نیاوران امانت سپاری شده، مکاتبات و نامه‌نگاری برای بازگرداندنش بی نتیجه مانده است.
درب‌های بزرگ گنجینه باز که می‌شود اتاقی لایه لایه در پیش رو پیداست. دنیایی پر شده با قفسه‌ها که با ارتعاش صدای بیرون کشیدن آن‌ها و به لرزه درآمدن هر ریل‌ها دنیای اطراف آن متحول می‌شود. در کنار این ریل‌ها با طول ۶ متر نوشته شده است «توجه لطفا سیستم‌های متحرک تابلوها را آهسته و آرام حرکت دهید»
بازدید از آثار گنجنیه با آثار جلیل رسولی، مهدی سحابی، جسپر جونز، جین شارپ و ... آغاز می‌شود. اینجا در سالن گنجینه شماره حدود ۱۳۰۰ تا ۱۴۰۰ اثر در آن نگهداری می‌شود. بخش‌های دیگر گنجینه موزه هنرهای معاصر شامل آثار حجمی و بخش اسناد است.
در این بخش اما ریل هایی به طول ۶ متر خانه آثار هنرمندان خارجی چون ژان دافی، کیس فان دنگن، رنه ماگریت، رنه مگریت، آندره دورن، پل گوگن، پابلو پیکاسو، دیه‌گو ریورا، مارک شاگال، ونسان ونگوگ، آلبرتو جاکومتی و... است. آثار هنرمندان ایرانی نیز همچون مسعود عربشاهی، مارکو گریگوریان، بیژن بصیری، سهراب سپهری و... در این بخش نگهداری می‌شود. میان هنرمندان ایرانی بیشترین تعداد اثر احتمالا متعلقسید محمد حبیب‌محمدی است که بیشتر ۸۰ اثر از او در گنجینه نگهداری می‌شود. حدود ۵۰ اثر از حسین زنده رودی نیز در این گنجینه نگهداری می‌شود.
آثار خارجی بر اساس تاریخ هنر از نیمه دوم قرن چیده شدند؛ آثار این دوره از هنر مدرن از امپرسیونیست‌ها تا پاپ ارت از سوی دکتر رویین پاکباز در دهه ۸۰ چیده شده است و گفته می‌شود که پس از تعمیرات موزه هنرهای معاصر در سال‌های گذشته نیز بار دیگر به همان شیوه قبلی بازگردانده شد. آثار ایرانی اما به ترتیب هنرمندان چیده شده است.
گنجینه موزه هنرهای معاصر نیز پس از تعمیرات تغییراتی پیدا کرد. در حقیقت گفته می‌شود که کار بازسازی موزه هنرهای معاصر به دلیل گنجینه آن آغاز شده بود. حالا این مکان که خانه آثار هنرمندان نامدار است دارای تهویه هوای مستقل و برق اضطراری است. پیش از این بازسازی این مکان دارای سه هواکش مشترک با گالری ها بود که حالا از یکدیگر جدا شدند.
حضور در گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران، با کم و بیش آن سفری در دنیای هنر معاصر است. آن‌گاه که هنرمندی چون پیکاسو را جلوی بوم نقاشی تصور می‌کنی و سپس اثر در پیش چشمت دیده می‌شود، گویی سال‌های طولانی را در زمان سفر کردی و حالا در یک اتاق بزرگ با ریل‌هایی که هر کدام به مقصدی می‌رسد ایستاده‌ای. اینجا ایستگاهی است برای سفر در زمان؛ ایستگاهی است که نیاز به توجه دارد و مراقبت تا ریل‌هایش همواره استوار باشد و از این گنجینه ملی محافظت کند.