چه راهکاری برای جلوگیری از نابودی زودهنگام دریای خزر وجود دارد؟

به گزارش پایگاه خبری 24، تجربه تلخ آب شدن دریاچه ارومیه، حالا نگاه ها را به سمت و سوی دریای خزر معطوف کرده و کاهش 2 متری سطح آب طی حدود 30 سال و سرعت تغییر اقلیم نگرانی هایی را برای همسایگان آن پدید آورده است. روز گذشته در معدود نوبت هایی که کاهش سطح آب دریای خزر موضوع صحبت مسئولان ارشد کشور قرار گرفته است، وزیر کشور در مراسم افتتاح دومین رویداد مدیریت بحران ایران قوی، گفت: «یکی از نگرانی‌ها در حوزه مدیریت بحران کاهش تراز آب دریای خزر و آثار منفی آن روی کشورهای حاشیه این دریاست و دلیل این اتفاق نیز کاهش ورودی آب به دریای خزر است و در همین راستا نیز پیش بینی شده که اگر روند کنونی ادامه یابد، دریای خزر در چند دهه آینده خشک خواهد شد. جدای از این که این پیش بینی دقیق است یا خیر؟ باید گفت که این یک واقعیت است که باید کشورهای حاشیه خزر به آن بیندیشند و برای آن چاره جویی کنند.»

قبل از ورود به بررسی دلایل کاهش تراز آب در این دریا، خوب است چند عدد و رقم را مرور کنیم:

-معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست: از سال 1375 تا 1401 که روند کاهش تراز آب شروع شده، حدود 2 متر از سطح آب کاهش یافته و به کمترین میزان در 30 سال اخیر رسیده است.

-سرپرست مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر : در یک بازه 99 ساله تراز آب دریای خزر 25 متر بیلان منفی داشته است و از سال 1930 که دوره شروع سدسازی‌ها بود، کاهش تراز آب به طول 3 متر رخ‌ داده است! سالانه یک متر از سطح آب دریای خزر معادل 380 میلیارد مترمکعب بر اثر تبخیر از دست می‌رود و این میزان تبخیر در سواحل جنوبی خزر بیشتر از دیگر مناطق خواهد بود.

-رئیس سازمان حفاظت محیط زیست: میزان بارش در کل حوزه آبخیز دریای خزر کاهش یافته است. ورودی دریای خزر کاهش یافته و تراز آب دریا در حال پایین رفتن است و در برخی آمار اعلام شده که قریب یک متر در 4 ـ 5 سال اخیر دریا عقب‌نشینی داشته و در سال به طور میانگین دریای خزر 20 سانتی متر عقب‌نشینی می‌کند.   

وقتی رودخانه ولگا نامهربان می شود

 اما این که چرا سطح آب این دریا رو به کاهش است، جدا از مسئله تغییر اقلیم و کم بارشی های گسترده، گرم شدن زمین و سرعت بالای تبخیر آب، باید نظری هم به وضعیت حقابه های این دریاچه بیفکنیم. ورودی آب‌های سطحی حدود 74 تا 85 درصد آب ورودی خزر را تامین می‌کند که طبق برآوردها، رودخانه ولگا در روسیه با حدود 250 میلیارد مترمکعب از کل 320 میلیارد مترمکعب آب ورودی از طریق آب‌های سطحی، حدود 80 درصد آب ورودی به خزر را تامین می‌کند.

ایسنا نیز در بررسی حقابه های خزر می نویسد: بیش از ۱۳۰ رودخانه به دریای خزر می‌ریزند و رود ولگا به تنهایی نزدیک به  ۸۵ درصد آب دریای خزر را تامین می‌کند که احداث سدهای جدید توسط روسیه (۴۰ سد ساخته شده و ۱۸ سد دیگر در دست مطالعه و ساخت) روی رودخانه قابل کشتیرانی ولگا موجب کاهش دبی آب ورودی به دریای خزر و آغاز روند عقب نشینی آب در ساحل جنوبی آن شده است.  

 انگشت اتهام به سوی روسیه 

در پاسخ به این پرسش که آیا رودخانه ولگا حقابه دریای خزر را می دهد یا خیر، باید بگوییم که خیر. پایگاه خبری دیده بان ایران، چندی قبل در این باره به نقل از علی سلاجقه رئیس سازمان محیط زیست نوشت: «ورودی‌های دریای خزر از سوی کشورهای همسایه بسته شده، مخصوصا ورودی رود ولگا نیز بسته شده است.از طرفی میزان بارش در کل حوزه آبخیز دریای خزر کاهش یافته است.»

شاید همین عملکرد روس ها در عدم پرداخت حقابه خزر بوده است که مطالعات مشترک دانشمندان آمریکایی و روسی با آخرین مدل‌های محاسباتی که در زمینه گرمایش زمین انجام داده‌اند، پیش بینی کردند سطح آب دریای خزر تا پایان قرن کنونی بین ۹ تا ۱۸ متر کاهش می‌یابد.   

دیپلماسی چند جانبه خزری 

تجربه های پیشین درباره حقابه های شرقی و شمال غرب کشور نشان می دهد، هرجا دیپلماسی آبی، قوی و قدرتمند عمل نکرده، این مردم بوده اند که متضرر شده اند. ماجراهای قطع دو دهه حقابه هیرمند که منجر به خشک شدن تالاب هامون در سیستان و بلوچستان شده ، نمونه ای از این واقعیت است. عرصه دیپلماسی آبی در حوزه حقابه خزر، حالا اما صدای کشورهای ساحلی خزر را درآورده است. 5 کشور ایران، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و آذربایجان سال هاست که ذیل کنوانسیون حقوقی خزر همکاری های مشترکی دارند که البته این همکاری ها همواره با فراز و فرود همراه بوده است. تازه ترین اقدامات در بخش دیپلماسی این کشورها نیمه آبان گذشته با حضور وزرای خارجه این کشورها در روسیه برگزار شد که وزرای  خارجه ایران و ترکمنستان نسبت به  کاهش حجم آب رودخانه‌های ورودی به خزر هشدار دادند.

آن طور که خبرگزاری فارس گزارش کرده، امیرعبداللهیان در این نشست گفته است: «...یکی از مهم ترین چالش های پیش رو، تهدید پایین آمدن سطح تراز آب دریای خزر ناشی از عوامل انسانی و غیر انسانی از جمله کاهش حجم آب رودخانه‌های ورودی به دریای خزر، تغییرات اقلیمی، احداث سدها و مخازن و تاسیسات صنعتی و کشاورزی در مسیر رودخانه‌های ورودی به دریای خزر است. متاسفانه تداوم پسروی آب دریای خزر طی سال های اخیر تاثیرات منفی بر تاسیسات بندری و کشتیرانی، اکوسیستم، زندگی آبزیان و تالاب های منحصر به فرد دریای خزر گذاشته و باعث افزایش آلاینده‌ها در استان های ساحلی دریای خزر شده است. حل این معضل قطعا نیازمند عزم جمعی پنج کشور ساحلی است. »

  کارگروه 5 کشور ویژه کاهش سطح آب

این رایزنی ها، هشدارها و اعتراض کشورها نسبت به قطع حقابه خزر از ولگا، در نهایت منجر به تشکیل کارگروه مشترک میان کشورهای خزر شد و در بیانیه پایان نشست نیمه آبان در مسکو این طور آمد: «از ابتکار ایجاد یک کارگروه در مورد کاهش عمق دریای خزر حمایت نموده و به کارگروه سطح بالا دستور می دهند تا توجه ویژه ای به این موضوع در چارچوب بررسی همکاری های خود در دریای خزر داشته باشد.» حال این که این کارگروه تا چه حد بتواند در مسیر پیگیری های خود، روسیه را به پرداخت کامل حقابه ملزم کند، سوالی است که برای دریافت پاسخ، باید کمی صبور باشیم.

ایران هم باید حقابه دریافت کند 

موضوع حقابه دریای خزر از رودخانه ولگا به سطح پیگیری های پارلمانی نیز رسیده است.  عبدالجلال ایری نماینده شهرستان های کردکوی، بندرگز، گمیشان و بندرترکمن در مجلس مردادماه این موضوع را در قالب طرح سوال از وزیر خارجه پیگیری کرد. او می گوید: برخی کشورهای حوزه دریای خزر از قبیل ترکمنستان و قزاقستان به دلیل خسارت‌های وارد شده به مناطق ساحلی کشورشان حقابه دریافت می‌کنند و ایران نیز باید نسبت به این موضوع اقدام کند. ما روز گذشته به سراغ او رفتیم و از حقابه ولگا از او جویا شدیم.

مهندس ایری به طرح سوالش از وزارت خارجه اشاره و بیان کرد: پس از طرح سوالی که از وزارت خارجه داشتم، این وزارتخانه اعلام کرد که جلسات کارشناسی و فنی را در کمیته ای مرتبط با دریای خزر در وزارتخانه دنبال و مسائل مربوط به موضوع کاهش سطح آب خزر و حقابه ولگا را رصد و پیگیری می کنند و در واقع این وزارتخانه به موضوع حقابه های خزر ورود کرده و اقدامات خود در این زمینه را کلید زده است.

این نماینده مجلس به نشست اخیر وزرای خارجه کشورهای ساحلی خزر در مسکو هم اشاره کرد و گفت: موضوع حقابه خزر، امروز به مطالبه جدی کشورهای ساحلی تبدیل شده و در این نشست نیز این موضوع توسط کشورمان و سایر کشورها مطالبه شد که امیدواریم با تصمیماتی که در این نشست اتخاذ شد، نتایج خوبی برای این دریای مهم و کشورمان به ارمغان بیاورد.